Het dilemma van Berlijn

Het lawaai houdt niet meer op. Dag na dag zien toeristen langs de East Side Gallery de hoeveelheid staal en beton toenemen. De eindeloze bouwwerf ligt vlak naast de bekendste restanten van de Duitse geschiedenis: 1.300 meter Berlijnse Muur, versierd met kleurrijk schilderwerk en graffiti van kunstenaars uit de hele wereld. Het langste nog bewaard gebleven stuk van de Muur loopt in een golvende lijn langs de rivier de Spree. Het is nauwelijks te geloven, maar uitgerekend hier wordt al enkele jaren gebouwd aan het toekomstige ‘Las Vegas’ van de stad. Op het oude niemandsland, tussen de wijken Friedrichshain en Kreuzberg, zijn al evenementenhallen, winkelcentra en luxehotels verrezen.  

Het begon allemaal dertig jaar geleden.

Op 9 november 1989 gaf Berlijn, dat tot dan toe verdeeld was in een oostelijk en westelijk deel, zijn meer dan 155 kilometer aan muren en no-gozones op. Wat achterbleef was een litteken in het landschap van de stad, maar ook een goudmijn voor bouwbedrijven op zoek naar vrije ruimte.

“In de jaren 90 was de stad helemaal bankroet“, vertelt historicus Niko Rollmann, die al meer dan 20 jaar in Berlijn woont. “De economie was ingestort en de stad deed er alles aan om buitenlands kapitaal aan te trekken.”
  
Nieuwe projecten moesten helpen om de zowat 60 miljard schulden van de stad te betalen. Een van die projecten is de reusachtige bouwwerf aan de oever van de Spree, door investeerders en stedenbouwkundigen de ‘Mediaspree’ genoemd, om projectpromotoren aan te trekken. Zoals de naam aangeeft, is dit 180 ha grote gebied voorbestemd voor media, communicatie, nieuwe technologieën en diensten. Na de voorstelling in de Berlijnse Senaat in 2002 ging het project van start. Voortaan zou het een vaste waarde zijn in het stedelijke ontwikkelingsplan.  

De Amerikaanse miljardair Philip Anschutz kocht het grootste deel van de grond aan de East Side Gallery. Vandaag spreekt men hierover alleen in superlatieven: je vindt er de enorme Mercedes-Benz-Arena, en naast de East Side Mall - een gloednieuw winkelcentrum dat in de herfst van 2018 de deuren opent - verrijst een van de hoogste torens van Berlijn. De East Side Mall is gunstig gelegen tegenover het station Warschauer Straße. Dit moet het centrum worden van de nieuwe, jonge, dynamische zakenbuurt die momenteel internationaal zeer in trek is.

In een lokaal referendum op initiatief van ‘Mediaspree Versenken’ in 2008 stemde 87 procent van de deelnemers tégen de Mediaspree. Een symbolische overwinning, want aangezien een dergelijk referendum niet bindend is, veranderde er maar weinig aan de lopende en toekomstige bouwprojecten.

Op diverse plaatsen werden restanten van de Muur afgebroken en werd de oever geprivatiseerd, bijvoorbeeld in 2013 voor de bouw van luxeflats.
 
“We kunnen niet zo veel doen”, erkent Niko Rollmann, een van de activisten bij ‘Mediaspree Versenken’. “Er zijn nationale wetten waaraan de lokale overheden zich moeten houden. Maar het heeft de overheid ook veel tijd gekost om te begrijpen wat er aan de hand was. De projecten van Mediaspree konden zich haast ongeremd uitbreiden en naar de plaatselijke bevolking werd niet geluisterd.”

Ondertussen werden een aantal omwonenden afgeschrikt door de snelheid waarmee de gebouwen uit de grond schieten. Anderen daarentegen blijven actief verzet bieden. Achter het beton en de kranen probeert een ander, naar de marge verdreven, vrijdenkend en artistiek Berlijn te overleven.

Na de val van de Muur in 1989 werden open ruimtes en leegstaande voormalige fabrieken regelrechte speeltuinen voor kunstenaars, punkers en clubgangers. De stad had een enorme aantrekkingskracht op alternatievelingen van over de hele wereld, die interesse hadden voor een betaalbare en creatieve manier van leven.

Er ontstond een nieuwe manier van wonen: krakers zagen volop hun kans en nog anderen namen hun intrek in hutten en woonwagens in het voormalige niemandsland. Van hen blijft vandaag maar een kleine groep over op de oevers van de Spree en andere plekken waar de Muur ooit stond. Zij zijn als het ware de laatste der Mohikanen, in een stad in volle verandering.

 Op een van die onbestemde stukken grond, waar alleen stof lag en niets groeide, hebben een aantal mensen sinds 1991 hun caravans geparkeerd, meer bepaald in de buurt Alt-Treptow. Zo ontstond de Lohmühle. “Eigenlijk was er niemand die zich nog om die stukken grond bekommerde”, vertelt Zosca, een van de pioniers van deze plek. In het begin had deze nederzetting te kampen met moeilijkheden die ook vele gekraakte huizen in Berlijn kenden. “Geweld, alcohol- en drugsproblemen … Daarom hebben we een raad opgericht en regels ingevoerd”, aldus Zosca. Sindsdien worden er maximum 20 personen toegelaten. De gemeenschappelijke ruimte staat open voor iedereen, maar de woonruimtes zijn strikt privé en omheind. De energie komt van de zon en water wordt verzameld in grote jerrycans.

De grond is eigendom van de stad, maar op dit moment hebben de bewoners een overeenkomst die om de vijf jaar kan worden verlengd en waarin staat dat ze er mogen wonen. “De huidige overeenkomst loopt tot 2021. Maar we maken ons ernstig zorgen dat we daarna weg moeten”, aldus Zosca. “We zien dat er overal grote nederzettingen worden gebouwd, en we weten dat de stad bouwplannen heeft voor ons stuk grond.”   Iedereen denkt aan de ontruimingen van andere kampen en nederzettingen, zoals die van Cuvry, waarbij Niko Rollmann intensief betrokken was. In tegenstelling tot de Lohmühle, die door een klein comité georganiseerd wordt, was Cuvry volgens Niko een “wild kamp”. Het werd opgericht in 2011 op een privéterrein en er woonden daklozen, illegalen, kunstenaars, buitenlanders, vluchtelingen … een bont en soms problematisch allegaartje. In 2014 werd de nederzetting na een brand geëvacueerd. De bewoners konden nooit meer terugkeren.

Als aangekondigde nieuwe multiculturele hoofdstad trekt Berlijn zowel investeerders als bewoners van over de hele wereld aan. Al 10 jaar lang krijgt de stad er elk jaar 50.000 inwoners bij.

Daar komt bij dat Berlijn van oudsher een stad van huurders is. Meer dan 80 procent van de appartementen in Berlijn worden gehuurd. “De mensen die naar hier verhuizen hebben een vrij hoog salaris en zijn behoorlijk koopkrachtig. Maar het gevolg is dat ook de mensen die hier al lang wonen nu hogere huurprijzen moeten betalen, en dat kunnen ze niet. Dat is de spiraal van de omgekeerde verpaupering”, zegt een verontruste Niko Rollmann. Zijn bezorgdheid is terecht, want sinds 2004 zijn de prijzen in de hoofdstad met 120 procent gestegen.   In 2015 voerde de regering een maatregel in – de zogenaamde ‘Mietpreisbremse’ of ‘huurrem’ – die vooral in dichtbevolkte gebieden zoals Berlijn, waar zeer veel concurrentie heerst op de woonmarkt, een halt moest toeroepen aan de stijging van de huurprijzen. Maar in de praktijk verloopt de toepassing van deze wet, die slechts onder welbepaalde omstandigheden van kracht wordt, problematisch. Noch de huurders noch de eigenaars zijn tevreden.   In april riepen meer dan 250 verenigingen op tot protest. 10.000 tot 25.000 Berlijners kwamen op straat tegen de beangstigende prijzenexplosie. Op hun betogingsborden stonden slogans te lezen als “huurders zijn geen citroenen” of “huizen voor mensen, geen woekerwinsten voor eigenaars!”   Dat grote bedrijven zich hier vestigen, maakt dat ook de prijzen voor andere producten en diensten stijgen, bijvoorbeeld voor een etentje op restaurant. “Ik sprak met een activist over hoe de komst van bedrijven zoals Google en Zalando de buurten verandert”, vertelt Niko. “Volgens hem hadden ze net zo goed een bom op zijn deel van de stad kunnen gooien.”

De gemiddelde huurprijs in Berlijn bedraagt vandaag zo’n 9 tot 10 euro per vierkante meter. Dat is nog relatief goedkoop vergeleken met andere grote Europese hoofdsteden zoals Parijs (gemiddeld 25 euro per vierkante meter) of Londen.  

“Wat daar gebeurt, is een sociaal en politiek experiment, een zoeken en vinden van nieuwe gemeenschappelijke vormen van organisatie en samenleven en van een nieuwe houding ten opzichte van de omgeving en het milieu, een nieuwe manier om in de wereld te wonen en die wereld te benutten”, schreef journalist Stéphane Foucart in april 2018 in de krant Le Monde. Hij had het over de ZAD (zone à défendre) van Notre-Dame-des-Landes in Frankrijk, die grotendeels door optreden van de  politie ontruimd werd. Maar het had net zo goed over Tipiland of de Lohmühle kunnen gaan. In Köpi, een ander autonoom woningbouwproject in de buurt van de oude Muur, hingen ze in mei een groot spandoek op: “solidair met de Zad”. “Het experimentele karakter is er van meet af aan geweest,” bevestigt Niko Rollmann, “zeker als het gaat over ecologisch wonen.”   In minder dan 30 jaar tijd heeft Berlijn voor zichzelf een grote uitdaging gesteld: de werkloosheid bestrijden en de economische crisis overwinnen. De Europese hoofdstad van de startups is tegenwoordig hét voorbeeld van een creatieve stad die ondernemers aantrekt. Maar aan beide kanten van het voormalige niemandsland lijkt er een nieuwe muur te worden opgetrokken, een muur tussen twee werelden die niet in dialoog kunnen treden en niet kunnen samenleven. Berlijn, de coole, culturele, alternatieve stad. Het beeld leeft nog. Maar zonder mensen die het overeind houden, zou het over afzienbare tijd een mythe kunnen zijn.  

Concept en realisatie:
Marine Leduc & Constance Bénard  

Redactie:
Stephanie Hesse

Vertaling & ondertitels:
Marion Herbert

© 2018 Goethe-Institut Frankreich

Voor dit werk werd een Creative Commons Namensnennung - Nicht-kommerziell - Keine Bearbeitung 3.0 Deutschland-licentie verleend.