Η διπλή ζωή της φρυγανιέρας σου

Το θεμελιώδες δικαίωμα του πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού είναι κατά το κοινώς λεγόμενο ένα «αμυντικό» δικαίωμα έναντι του κράτους. Απαγορεύει στο κράτος να επιτηρεί άτομα χωρίς συγκεκριμένο λόγο. Θεωρητικά τουλάχιστον. Πρόσφατα, στην πορεία των αποκαλύψεων από τον Έντουαρντ Σνόουντεν, είδαμε ότι το μέγεθος της κρατικής επιτήρησης ξεπερνά κάθε φαντασία. Μια ερευνητική επιτροπή της γερμανικής Μπούντεσταγκ που είχε αναλάβει να εξετάσει την υπόθεση δημοσιοποίησε ότι στο σκάνδαλο εμπλέκεται και η γερμανική υπηρεσία πληροφοριών BND. Όλα αυτά είχαν μία και μοναδική πολιτική επίπτωση: Οι αρμοδιότητες της BND διευρύνθηκαν σε τέτοιο βαθμό, ώστε όλες οι δραστηριότητες που ως τότε ήταν παράνομες νομιμοποιήθηκαν.

Σημειωτέον ότι ο νόμος που αφορά την BND δεν είναι παρά μία περίπτωση μέσα σε μια ολόκληρη σειρά μέτρων κρατικής επιτήρησης. Για παράδειγμα, η νομοθεσία περί διατήρησης δεδομένων αναγκάζει τους παρόχους υπηρεσιών Διαδικτύου να αποθηκεύουν όλα τα δεδομένα σύνδεσης – και, εάν προκύψει ανάγκη, να τα θέσουν στη διάθεση των Αρχών. Στο ίδιο πνεύμα σχεδιάζονται και άλλα νομοσχέδια. Όσον αφορά την επιτήρηση, το κράτος γνωρίζει μία και μόνο τάση: όλο και μεγαλύτερη!

«Στο Διαδίκτυο δεν ξέρει κανείς ότι είσαι σκύλος», λέει ο σκύλος ενώ δακτυλογραφεί στο πληκτρολόγιο. Το σκίτσο που δημοσιεύθηκε στον New Yorker το 1993 εξέφραζε το πώς ένιωθαν τότε οι άνθρωποι για το Διαδίκτυο. Παλιά, η ανωνυμία ήταν ένα αυτονόητο χαρακτηριστικό του Ίντερνετ. Σε αντίθεση με τον πραγματικό κόσμο, στον «κυβερνοχώρο» ο κόσμος κινούνταν κατά προτίμηση με κάποιο επινοημένο ψευδώνυμο. Πολλοί δοκίμαζαν επίσης ένα άλλο φύλο. Διερευνούσαν δηλαδή το θέμα της ταυτότητας παίζοντας. Από το Facebook και μετά, αυτό άλλαξε. Σήμερα, το σερφάρισμα με το πραγματικό όνομα του κάθε χρήστη είναι ο κανόνας. Και από τον Σνόουντεν και μετά μπορούμε να υποθέσουμε ότι τουλάχιστον η NSA [Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας των ΗΠΑ] ξέρει ποιος είναι ο σκύλος. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να υπάρχει ανωνυμία στο Διαδίκτυο – για ανθρώπους που είναι διατεθειμένοι να μπουν στον κόπο.

Υπηρεσίες που διασφαλίζουν ανωνυμία όπως η Tor σού επιτρέπουν να αποκρύψεις επιτυχώς την ταυτότητά σου. Πώς; Όλα τα διαδικτυακά αιτήματα ανακατευθύνονται μέσω ενός περίπλοκου συστήματος κρυπτογραφημένων server, ώσπου κανένας δεν μπορεί πια να βρει την IP διεύθυνσή σου – τη διαδικτυακή σου διεύθυνση, δηλαδή, που σε προσδιορίζει με μοναδικό τρόπο. Αν εξακολουθούν να κυκλοφορούν σήμερα σκύλοι στο Διαδίκτυο, τότε χρησιμοποιούν την Tor.

Αμάν πια αυτοί οι χάκερ! Δεν μπορεί κάποιος να τους σταματήσει; Προσοχή όμως! Δεν είναι όλοι οι χάκερ το ίδιο. Εδώ μιλάμε για μια αντικουλτούρα σχεδόν 40 ετών, που έχει γεννήσει ένα πολιτιστικό τοπίο με μεγάλη ποικιλία. Τον κόσμο των χάκερ μπορούμε να τον φανταστούμε ως ένα είδος οικοσυστήματος. Υπάρχουν χάκερ που επιτίθενται σε συστήματα, για να τα αναλάβουν, για να κλέψουν ή να καταστρέψουν δεδομένα. Αυτοί λέγονται black hats («μαύρα καπέλα»). Παράλληλα υπάρχουν και οι white hats, που ναι μεν χακάρουν συστήματα, αλλά με στόχο να επισημάνουν κενά στα συστήματα ασφαλείας και να τα καταστήσουν πιο ασφαλή. Στη Γερμανία μάλιστα έχουν και σύλλογο: το Chaos Computer Club, που παίρνει τακτικά θέση πάνω σε ζητήματα ασφάλειας των συστημάτων υπολογιστών.

Όταν κράτη θέλουν να χακάρουν, πράγμα που πλέον συμβαίνει, τότε μιλάμε για «κυβερνοπόλεμο». Εδώ, το κράτος ψάχνει για κενά ασφαλείας, προκειμένου να διεισδύσει σε συστήματα υπολογιστών. Μόνο ως black hat ωστόσο. Μέχρι στιγμής, περιμένουμε ματαίως για έναν κρατικό white hat.

Το 2011 ο Αμερικανός Ιλάι Πάρισερ προειδοποιούσε ότι η επηρεασμένη από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης συμπεριφορά μας θα οδηγούσε σε μια διαστρεβλωμένη αντίληψη της πραγματικότητας. «Ακολουθώντας» ή κάνοντας φίλους μόνο ανθρώπους που γνωρίζουμε, έλεγε, ζούμε όλο και περισσότερο σε μια «φούσκα φίλτρων», με αποτέλεσμα να χάνουμε τη συνολική κοινωνική πραγματικότητα.

Εάν κοιτάξουμε το πολιτικό τοπίο των ΗΠΑ κυρίως, ο ισχυρισμός δεν φαίνεται εσφαλμένος. Πράγματι, ποτέ πριν δεν ήταν τόσο εύκολο να «επιμεληθεί» κανείς την εικόνα που έχει για τον κόσμο. Όχι μόνο υπάρχουν σήμερα εκπληκτικά πολλές πηγές ειδήσεων, αλλά με τα εργαλεία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Twitter και το Facebook, είναι πια παιχνιδάκι να κατασκευάσει κανείς το περιεχόμενό τους.

Κι όμως, αυτή η φούσκα φίλτρων δεν εκφράζει και έναν καινούργιο αυτοπροσδιορισμό; Και μήπως η κλασική δημοσιογραφία δεν είναι και αυτή ένα φίλτρο; Υπάρχει τελικά αφιλτράριστη πραγματικότητα; Ίσως το να συνειδητοποιήσουμε ότι πάντα, ακόμη και offline, ζούμε μέσα σε μια φούσκα φίλτρων να είναι ήδη ένα πρώτο βήμα.

Η ανθρώπινη ευφυΐα δεν είναι τίποτε άλλο παρά Big Data και αυτή. Ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται απίστευτες ποσότητες δεδομένων, πολύ μεγαλύτερες απ’ ό,τι μπορούν ακόμη και τα πιο δυνατά συστήματα υπολογιστών. Γι’ αυτό και η πιο πρόσφατη τεχνολογία για τα Big Data προσανατολίζεται στη λειτουργία του εγκεφάλου. Εικονικά νευρωνικά δίκτυα μιμούνται τις συνάψεις μας για να αξιολογήσουν δεδομένα. Αυτό λειτουργεί εντυπωσιακά καλά. Στο λεγόμενο «Machine Learning» (ή και «Deep Learning») νευρωνικά δίκτυα τροφοδοτούνται με τεράστιες ποσότητες δεδομένων, με εικόνες για παράδειγμα. Στη συνέχεια δημιουργούνται δομές που αντιδρούν σε αυτά που έχουν μάθει τα συστήματα, έτσι ώστε να μπορούν να αναγνωρίσουν πρόσωπα ή αντικείμενα σε φωτογραφίες.

Η τεχνολογία αυτή αρχίζει μόλις να επεκτείνεται, αλλά ορισμένοι επιστήμονες έχουν ήδη θορυβηθεί: τι θα γίνει αν η τεχνητή νοημοσύνη γίνει πιο έξυπνη από εμάς; Αν η πρόοδος που σημειώνεται στο χώρο των επιδόσεων των υπολογιστών συνεχιστεί με τον ίδιο ρυθμό, τότε τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσαν σε μερικές δεκαετίες κιόλας να είναι χίλιες φορές ευφυέστερα από εμάς. Ας ελπίσουμε ότι θα είναι πιο ευγενικά απέναντί μας απ’ ό,τι εμείς απέναντι στα μυρμήγκια, ας πούμε.